Rayski (Rajski) Tomasz Jan Nepomucen Wit (1811–1885), adwokat, spiskowiec, radny m. Lwowa, poseł sejmowy i do Rady Państwa w Wiedniu. Ur. we Lwowie (ochrzczony 14 X 1811), był synem Józefa i Tekli z domu Vrecha.
Początkowo R. uczył się w domu i w szkołach prywatnych, następnie w gimnazjum we Lwowie. Po złożeniu egzaminu dojrzałości w r. 1826, studiował prawo na Uniw. Lwow. Brał aktywny udział w życiu studenckim, uczestniczył w wieczorach literackich organizowanych przez studentów prawa w r. 1829. Studiował do r. 1833 lub 1834 (z przerwą na udział w powstaniu listopadowym). Następnie pracował w miejscowej prokuraturze na stanowisku praktykanta konceptowego. Stopień doktora praw uzyskał 6 II 1836. Należał do Stowarzyszenia Ludu Polskiego (SLP) i razem z Marianem Dylewskim, Adolfem Hamplem, Ryszardem Hermanem, Walentym Hickiewiczem, Leonem Koreckim, Adolfem Leo, Franciszkiem Smolką i Teofilem Wiśniewskim zasiadał w lwowskim Zborze Ziemskim dla Galicji wschodniej. Po rozpadnięciu się krakowskiego Zboru Głównego doszło do odnowienia Zboru Głównego we Lwowie w lipcu 1836 i w skład jego wszedł R. obok Seweryna Goszczyńskiego, Roberta Heferna, L. Koreckiego, Stanisława Malinowskiego, F. Smolki i Jana Władysława Szczepanowskiego. Podczas kolejnych wyborów do władz naczelnych SLP nie został wybrany i wycofał się z organizacji.
Odtąd R. pracował zawodowo i wkrótce został adwokatem (18 VI 1839) i tłumaczem przysięgłym sądu lwowskiego. W r. 1841 wszczęto przeciwko niemu śledztwo z powodu przynależności do organizacji podziemnej, a z początkiem r. 1842 został aresztowany. Cztery lata spędził w więzieniu. Dn. 21 I 1845, podobnie jak kilku innym, odczytano mu wyrok zaakceptowany przez trybunał najwyższy, skazujący na karę śmierci, ale i akt ułaskawienia. Nie przywrócono mu uprawnień adwokackich. Te odzyskał dopiero w r. 1848. Odegrał wówczas poważną rolę jako członek lwowskiej Centralnej Rady Narodowej. Współpracował z jej organem pt. „Dziennik Narodowy”.
Wraz z innymi prawnikami podjął R. starania o reorganizację prawa i sądownictwa austriackiego. Jako członek powołanej przez rząd komisji wraz z R. Hefernem, Jakubem Krzysztofowiczem, Feliksem Szlachtowskim we wrześniu 1848 wyruszył w podróż po Niemczech, Belgii i Francji w celu poznania sądownictwa. Opracowane wspólnie wnioski zostały na własny koszt autorów opublikowane pt. Rechenschafts-Bericht der vom kk. österr. Justizministerium nach den deutschen Reichländern und Belgien aus Galizien abgesandten Commission… (Lw. 1849). W czasie Wiosny Ludów w domu R-ego we Lwowie odbywały się narady i spotkania działaczy politycznych. R. szybko zdobył popularność jako adwokat i działacz. Miasto Sądowa Wisznia w sierpniu 1850 powierzyło mu prowadzenie swoich spraw w Sądzie Szlacheckim Lwowskim, 27 V 1851 został wybrany na dyrektora Tow. Galicyjskiej Kasy Oszczędności, 28 VI t. r. zamianowano go członkiem czynnym Tow. Gospodarczego Galicyjskiego, w r. 1861 obrany został członkiem Rady Miejskiej Lwowa i pełnił funkcję radnego do r. 1874. Wchodził wówczas w skład Wydziału Rady Miejskiej. Od marca 1862 był członkiem Wydziału Izby Adwokackiej. W r. 1861 wsławił się jako jeden z obrońców w pierwszym lwowskim procesie prasowym przeciwko „Przeglądowi Powszechnemu”. W r. 1862 ofiarował Bibl. Jag. kilkaset dzieł, głównie z zakresu medycyny.
Po wybuchu powstania w 1863 r. wszedł R. do tajnej organizacji. W r. 1864 m. in. przewodniczył komitetowi zaopatrującemu uchodźców politycznych. Narażony był na represje, m. in. przeprowadzono w jego mieszkaniu kilka rewizji. Żona R-ego Julia z domu Waniczek, córka radcy apelacyjnego we Lwowie (1817 – 21 I 1908), również pracowała w organizacji jako kierowniczka jednego z miejskich okręgów w dziale ściągania podatków narodowych.
R. opracował statut m. Lwowa, przewodniczył Wydziałowi Wykonawczemu Komitetu Przedwyborczego (1865), wspólnie z Aleksandrem (Leszkiem) Dunin-Borkowskim doprowadził do założenia Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie, którego do końca życia był wiceprezesem. Prócz tego działał jako radny Rady Powiatowej w Rudkach, poseł na Sejm Krajowy, członek Rady Zawiadowczej Banku Kredytowego Galicyjskiego. Tow. Bratniej Pomocy wpisało go w poczet członków wspierających (18 III 1866). Opublikował prace: Zaoczność, jej skutki i środki procesualne przeciw tejże (Kr. 1868) oraz Memoriał lwowskiej Izby Adwokackiej względem zaprowadzenia oddzielnego sądu najwyższego z siedzibą w Galicji („Czas. Poświęcone Prawu i Umiejętnościom Polit.” 1868 i odb. Kr. 1868). Tow. Polskie «Kościuszko», w St. Gallen przyznało R-emu dyplom członka honorowego (11 VIII 1869).
W l. 1876–85 R. współpracował z „Przeglądem Sądowym i Administracyjnym”, gdzie m. in. ogłosił: Ocenienie przedłożonego wiecowi austriackich adwokatów wniosku względem zniesienia przymusu uwierzytelnienia (1877), W sprawie reformy adwokatury (1878). W latach siedemdziesiątych powrócił na arenę polityczną. Pracował w komitetach przedwyborczych i wyborczych, czuwając nad prawidłowym ich funkcjonowaniem. W związku z tym wydał wówczas broszurkę W przededniu wyborów (Lw. 1879). Namówiony przez grono lwowskich demokratów (m. in. przez Ottona Hausnera) zgodził się kandydować na posła do Rady Państwa z okręgu Sambor – Stare Miasto – Turka – Drohobycz – Rudki. Zasiadał od r. 1879 aż do śmierci w Radzie Państwa. Wszedł również do Komitetu Obchodów 50 Rocznicy Powstania Listopadowego i przewodniczył wyłonionej w nim komisji wydawniczej. Wydał wówczas własnym kosztem „Zbiór pamiętników do historii powstania polskiego z roku 1830–1831” (Lw. 1882). Jako poseł niejednokrotnie zabierał głos w Radzie Państwa na aktualne tematy polityczne. Szukającym porozumienia i współpracy z zaborcą rosyjskim rzeczowo odpowiedział w r. 1880 w broszurze Moskwa i Polska (Lw. 1880, toż po niemiecku, Russland und Polen, Lw. 1882). Ogłosił także Stronnictwa w Radzie Państwa i polityka Koła Polskiego (Lw. 1882). Do spotkań ze swoimi wyborcami przygotowywał się starannie, o czym świadczą zachowane w Bibliotece Ossolińskich rękopisy, m. in. Relacja o działalności delegacji polskiej do parlamentu austriackiego i „Koła Polskiego” 1883, Wspomnienia z „Koła Polskiego” (listy) 1884/5, Relacja o działalności delegacji polskiej do parlamentu austriackiego i „Koła Polskiego” 1882, O stronnictwach politycznych w Radzie Państwa 1881, Odpowiedź na pytanie: Czy delegacja polska wykorzystała dostatecznie pomyślną koniunkturę dla dobra kraju jako też i dla dobra całego państwa, Uwagi i rozważania nad kwestią żydowską, Przeobrażenia delegata, Urywek ze wspomnień sejmowych. R. pisał również na zgoła inne tematy, jak tego dowodzą Uwagi na temat poematu Wincentego Pola pt. „Stryjanka”. (R. zresztą należał do przyjaciół Pola). Zmarł 21 III 1885 we Wiedniu, pochowany został 26 III t. r. na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
Z małżeństwa z Julią z Waniczków R. miał dwóch synów.
Estreicher w. XIX; Finkel, Bibliogr.; „Przew. Bibliogr.” 1882; Samicka F., Rupińska J., Bibliografia polskich wydawnictw pamiątkowych 1801–1914, Wr. 1973; Suligowski, Bibliogr. prawnicza; W. Enc. Powsz. (PWN); Chołodecki Białynia J., Cmentarzyska i groby naszych bohaterów z l. 1794–1864 na terenie wschodniej Małopolski, Lw. 1928; Słown. adwokatów pol., I; – Chołodecki, Księga pamiątkowa; tenże, Franciszek Smolka, Lw. 1913 s. 12, 17; Dybiec J., Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji 1860–1918, Wr. 1981 s. 150; Finkel-Starzyński, Hist. Uniw. Lwow., I; Kieniewicz S., Adam Sapieha (1828–1903), Lw. 1939; Krajewski J., Tajne związki polityczne w Galicji (od r. 1833 do r. 1841), Lw. 1903 s. 46, 98–9, 123, 125; Łopuszański B., Stowarzyszenie Ludu Polskiego (1835–1841), Kr. 1975; Miasto Lwów w okresie samorządu 1870–1895, Lw. 1896 s. 184, 185; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; Tyrowicz M., Wizerunki sprzed stulecia, Kr. 1955 s. 87; Widman K., Franciszek Smolka, jego życie i zawód publiczny, Lw. 1886 s. 40, 48, 53, 86, 97–8, 249, 630, 631, 632–3; – Bogdański H., Pamiętnik 1832–1848, Kr. 1971; Czaplicki F. M. W., Pamiętnik więźnia stanu, Kr. 1872 s. 268; Dziennik Franciszka Smolki 1848–1849 w listach do żony, W. 1913; Pamiętniki urzędników galicyjskich, Kr. 1978; Pol W., Pamiętniki, Kr. 1959; Szematyzmy Król. Galicji 1834–84; – „Dzien. Pol.” 1861 nr 8; „Gaz. Krak.” 1883 nr 264–7; „Gaz. Lwow.” 1885 nr 67, 68, 69, 71, 72; „Gaz. Narod.” 1864 nr 107, 108, 1865 nr 239, 240, 241, 244, 245, Drugi Dod. do Nr 250 „Gaz. Narod.” 1885 nr 68; „Goniec” 1863 nr 166; „Kur. Lwow.” 1885 nr 82, 83, 85, 86, 87; „Nowa Reforma” 1882 nr 253, 255, 1885 nr 292; „Przegl. Sądowy i Admin.” 1885 nr 12, 52; „Tydzień Pol.” 1880 nr 30 s. 473; „Tyg. Lwow.” 1867 nr 6; – B. Jag.: rkp. 6528 IV t. 68 k. 276, 6488 IV t. 28 k. 479; B. Narod.: rkp. 2834 k. 129–158; B. Ossol.: rkp. 6416/III–6422/III, 6295/II, 12423/I s. 369–372, 377–380; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 16 k. 75.
Jan Bujak